„ Ten najmilszy okręt ojczyzny naszej wszytkich nas niesie, wszystko w nim mamy, co

mamy. Gdy się z okrętem źle dzieje, gdy dziur jego nie zatykamy, gdy z niego nie wylewamy,

gdy się o zatrzymanie jego nie staramy, gdy dla bezpieczności jego wszytkim, co

w domu jest nie pogardzamy - zatonie, i z nim my sami poginiemy”¹.

Ksiądz Piotr Skarga.

Ksiądz Piotr Skarga urodził się 2 lutego 1536 roku w Grójcu koło Warszawy, leżącym wówczas w ziemi czerskiej, w rodzinie podającej się za szlachecką. Jego dziadem był Jan Powęski, a rodzicami Michał i Anna ze Świątków (Świętków). Nazwisko swe rodzina Piotra Skargi wywodziła od podwarszawskiej wsi Powązki (Powęzki), której Jan miał być współwłaścicielem². Nie wiemy, kiedy przedstawiciele tej rodziny osiedlili się w Grójcu. W roku 1523 książęta mazowieccy Janusz i Stanisław nadali w tej miejscowości, ojcu Skargi - Michałowi, pewien obszar ziemi oraz prawo do budowy młyna. Na uwagę zasługuje fakt, że w nadaniu mówi się o „mieszczaninie z Grójca”. Szlachectwo rodziny potwierdził dopiero w roku 1593 król Zygmunt III Waza i sejm wydając odpowiedni dokument. Przydomek Skarga wyrobił sobie Michał Powęski podobno, przez wielokrotne uczestnictwo w procesach i dużą skłonność do ich wywoływania. Przydomek ten stał się następnie nazwiskiem tej gałęzi rodu. W 1544 roku Piotr stracił matkę, a w 1548 ojca i odtąd prawdopodobnie pozostawał pod opieką braci³.

Po ukończeniu szkoły parafialnej w Grójcu, w 1552 r., rozpoczął naukę na uniwersytecie w Krakowie, gdzie trzy lata później uzyskał stopień bakałarza na Wydziale Filozoficznym. Zaraz po ukończeniu nauki P. Skarga objął kierownictwo szkoły parafialnej przy kościele św. Jana w Warszawie. W październiku 1557 roku został wychowawcą Jana Tęczyńskiego, syna wojewody lubelskiego Andrzeja, z którym wyjechał w roku 1560 do Wiednia. Po powrocie do kraju przebywał na dworze biskupa kujawskiego, późniejszego arcybiskupa gnieźnieńskiego Jakuba Uchańskiego. Następnie przeniósł się do Lwowa, gdzie w roku 1563 uzyskał godność kanonika. Tam też w 1564 r. otrzymał święcenia kapłańskie, których udzielił mu arcybiskup lwowski Paweł Tarło. Jako kaznodzieja katedry we Lwowie zyskał szybko rozgłos, dzięki umiejętności przemawiania oraz żarliwości religijnej. W 1565 roku został kanclerzem kapituły lwowskiej. Od 1566 lub 1567 roku przebywał na dworze Jana Krzysztofa Tarnowskiego w Gorliczynie, a następnie, w styczniu 1569 roku wyjechał na dalsze studia do Rzymu⁴.

O zamiarze wstąpienia do Societatis Jezu (Towarzystwa Jezusowego) Skarga prawdopodobnie myślał od czasu pobytu w Wiedniu, ponieważ odczuwał potrzebę szero- kiej pracy misyjnej na obszarach objętych przez reformację. Dwuletni nowicjat w zakonie św. Ignacego Skarga odbył w Rzymie. Kiedy wstępował do zakonu, w styczniu lub lutym 1569 przyjmował go ówczesny generał jezuitów ? Franciszek Borgiasz, późniejszy święty⁵.

Po powrocie do kraju objął stanowisko wykładowcy i kaznodziei w kolegium jezuickim w Pułtusku; podobną działalność prowadził w Jarosławiu, Poznaniu, Lwowie i Warszawie. W 1573 roku został skierowany do Wilna, gdzie został wicerektorem, a następnie, od 1579 roku, rektorem znajdującego się tam kolegium jezuitów. Tam też został przyjęty na rzeczywistego członka zakonu. Dnia 1 maja 1579 roku, Stefan Batory, aktem fundacyjnym zatwierdził utworzenie w Wilnie w miejsce kolegium - akademii, o prawach i przywilejach podobnych do tych, z jakich korzystała Akademia Krakowska. Formalne otwarcie uczelni nastąpiło w 1580 r., a pierwszym jej rektorem został Piotr Skarga. W Wilnie prowadził ożywioną działalność pedagogiczną, duszpasterską i piśmienniczą. Napisał wówczas rozprawy: „Pro Sacratissima Eucharystia” (1576), „Siedem filarów na których stoi katolicka nauka o Przenajświętszym Sakramencie Ołtarza” (1582), „Artes duodecim sacramentarioum” (1582). W 1577 r. ukazało się dzieło „O jedności Kościoła Bożego pod jednym Pasterzem”. Drugie wydanie rozprawy ukazało się w Krakowie, w 1590 r. pod zmienionym tytułem „O rządzie i jedności Kościoła Bożego pod jednym pasterzem i o greckim i ruskim od tej jedności odstąpieniu”. W 1579 r. ukazało się najbardziej znane jego dzieło: „Żywoty świętych”, których wydanie, jeszcze za życia autora, wielokrotnie wznawiano. Skarga, prowadząc działalność duszpasterską, usiłował ponownie pozyskać dla Kościoła magnatów, którzy porzucili katolicyzm. Przykładem sukcesu na tym polu było przejście, pod wpływem jezuity, z kalwinizmu na katolicyzm Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła „Sierotki”, znanego pamiętnikarza i wojewody wileńskiego. Z Wilna starał się Skarga rozwijać działalność misyjną na terenach wschodnich, w związku z tym często wyjeżdżał. Z tym też wiązał się jego pobyt w obozie królewskim w czasie oblężenia Połocka w sierpniu 1579 r., w którym, następnie próbował stworzyć kolegium⁶.

Decyzją władz zakonnych w 1584 r. przeniesiono Piotra Skargę do Krakowa, gdzie objął stanowisko przełożonego domu zakonnego św. Barbary. Rozwinął wówczas ożywioną działalność filantropijną. Założył, w celu udzielania pomocy ubogim, Arcybractwo Miłosierdzia, przy którym utworzono fundusz zwany Skrzynką św. Mikołaja. Powołał do życia Bractwo św. Łazarza, które z kolei zajmowało się żebrakami. Aby przeciwdziałać lichwie, inicjował otwarcie w 1588 r., opartej na wzorach włoskich, tzw. Komory Potrzebnych, która była rodzajem banku i lombardu, udzielając bezprocentowych pożyczek pod zastaw⁷.

Od stycznia 1588 r. Piotr Skarga pełnił funkcję kaznodziei nadwornego Zygmunta III Wazy. Głosił kazania dla króla, jego dworu, ale również i na sejmach. Prowadził szeroką działalność publicystyczną, której przykładem były: „Upomnienie do ewangelików” (1592), „Proces konfederacyjej” (1595). W granicach ówczesnej Rzeczypospolitej mieszkała duża ilość wyznawców prawosławia, część duchownych tego obrządku zgodziła się na zawarcie porozumienia z katolikami (unii), w ten sposób powstał Kościół greckokatolicki. Unia została zatwierdzona przez papieża w roku 1595, a w 1596 zaprzysiężona na synodzie w Brześciu Litewskim. Skarga popierał zawarcie unii, m.in. w dziele „Synod brzeski”(1597)⁸.

Jednym z najważniejszych dzieł, jakie napisał, były „Kazania sejmowe” (1597), które ukazały się najpierw jako dodatek do „Kazań na niedziele i święta”⁹. Opowiadał się w nich za: przebudową państwa, wzmocnieniem władzy centralnej, przywróceniem jedności religijnej, reformą praw oraz domagał się usunięcia krzywd społecznych. Za życia Piotra Skargi „Kazania sejmowe” nie były powszechnie znane (nie zostały wygłoszone na żadnym sejmie). Dopiero w XIX wieku, w okresie rozbiorów, zaczęto je analizować i odczytywać zawarte w nich przesłanie. Przykładem tego jest obraz Jana Matejki „Kazanie Skargi”. Postać kaznodziei malarz ukazał według poetyckiego ujęcia Adama Mickiewicza zawartego w jego wykładach paryskich, w których Skarga był symbolem postawy obywatelskiej i patriotyzmu¹⁰.

W czasie konfliktu króla z częścią szlachty (rokosz Zebrzydowskiego) usiłował doprowadzić do porozumienia zwaśnionych stron. Spotkanie z Zebrzydowskim w Lanckoronie nie przyniosło oczekiwanych rezultatów¹¹. Prawie do końca życia Piotr Skarga występował jako kaznodzieja królewski. Z pełnionych obowiązków na dworze został zwolniony przez króla 5 kwietnia 1612 roku. Kilkanaście dni później, 22 kwietnia, wygłosił ostatnie kazanie, a w czerwcu wrócił do Krakowa. Zmarł 27 września o godzinie 4 po popołudniu 1612 roku i został pochowany w kościele jezuickim św. Piotra i Pawła w Krakowie¹².

Piotr Skarga był teologiem, kaznodzieją, hagiografem, polemistą katolickim oraz działaczem kontrreformacji. Został zaliczony do najwybitniejszych twórców polskiej epoki renesansu. Postać Skargi, jego religijność, patriotyzm i działalność społeczna warte są przypominania, aby nie spełniły się jego słowa: „Żywot nasz na tej ziemi jako płynięcie po morzu. Gdzie okręt przeszedł a minął, żadnego po sobie znaku i śladu nie zostawił. Tak i my na tej ziemi mijamy i w wielkim zapomnieniu zostajemy”¹³.

Włodzimierz Lach

¹ Z. Podgórzec, Piotr Skarga - prawdy wiary, westchnienia modlitewne, Białystok 1994, s. 30-31.

² J. Tazbir, Skarga Piotr , w: Polski Słownik Biograficzny, red. nacz. H. Markiewicz, T, XXXVIII/1, Warszawa - Kraków 1997, s. 35. Tradycja rodzinna dotycząca Powązek (teren obecnego cmentarza) budzi to jednak wątpliwości, gdyż należały do księcia mazowieckiego, a później była to królewszczyzna, więc na tym obszarze nie było posiadłości szlacheckich. Wg niektórych badaczy mogło chodzić o wieś Pozwązki koło Mszczonowa, zamieszkałą przez Powęzkich - szlachtę zagrodową.

³ P. Skarga, Kazania sejmowe, oprac. J. Tazbir przy współ. M. Korolki, Wrocław 2003, s. XXXVIII.

⁴ J. Tazbir, Piotr Skarga. Szermierz kontrreformacji, Warszawa 1983, s. 14-24.

⁵ S. Skiba, Ksiądz Piotr Skarga SJ, „Cywilizacja. O nauce, religii, moralności i sztuce”, nr 2, 2002 r., s. 31-32.

⁶ J. Tazbir, Skarga Piotr, w: PSB, s. 36-37; W. Urban, Epizod reformacyjny, Kraków 1988, s. 30; J. Ziomek, Renesans, w: Historia literatury polskiej, pr. zb., Warszawa 1996, s. 403.

⁷ J. Tazbir, Skarga Piotr ,... s. 37-38.

⁸ J. Tazbir, Piotr Skarga..., s. 55-77.

⁹ P. Skarga, Kazania... , s. LIII.

¹⁰ J. Starzyński, Jan Matejko, Warszawa 1973, s. 15.

¹¹ H. Wisner, Rokosz Zebrzydowskiego, Kraków 1989, s. 24.

¹² J. Tazbir, Skarga Piotr , w: PSB, s. 42.

¹³ Z. Podgórzec, Piotr Skarga..., s. 22.